Phân tích nhân vật Huấn Cao trong Chữ người tử tù

Trong miền ký ức “vang bóng một thời” của Nguyễn Tuân, có một con người bước ra từ bóng tối lịch sử để tỏa sáng bằng chính ánh hào quang nội tâm mình – Huấn Cao. Không chỉ là một tử tù mang án chém, ông là kẻ viết chữ đẹp đến độ người đời coi như báu vật, là trượng phu dám chống lại bạo quyền, là tấm lòng trong sáng biết nâng niu điều thiện giữa chốn tối tăm nhất.

Huấn Cao – một con người mà Nguyễn Tuân “đặc biệt dành tặng” cho bạn đọc để nhớ về cái đẹp, cái tài và cái khí tiết đã từng làm nên phẩm chất tinh hoa của dân tộc.

1. Huấn Cao – kẻ nghệ sĩ trong dáng hình tráng sĩ

Trước hết, Huấn Cao là một kẻ tài hoa đúng nghĩa.
Ông có tài viết chữ “rất nhanh và rất đẹp”, đến nỗi cả vùng tỉnh Sơn coi nét bút của ông là báu vật.
Người đời khao khát một chữ của ông chẳng khác gì khao khát một “vầng sáng” để treo trong nhà.

Nét chữ ấy không chỉ đẹp trên lụa.
Nó đẹp vì được viết bằng một tâm hồn lớn, một nhân cách hiên ngang, một trái tim không chịu khuất mình trước bụi trần.
Nguyễn Tuân không tả chữ nhiều, nhưng chỉ cần câu:

“Chữ ông Huấn đẹp lắm, vuông lắm…”
đã đủ để hiểu: chữ đẹp là bóng dáng của chính con người.

Ở cảnh cho chữ – đỉnh điểm của toàn truyện – Huấn Cao hiện lên như một nghệ sĩ đang sáng tạo tác phẩm cuối cùng của đời mình, chỉ khác rằng:
tác phẩm ấy được viết giữa ngục tù hôi hám, trong tiếng xích sắt leng keng, trong ánh đuốc đỏ như máu.

Chính sự đối nghịch ấy làm tài hoa của ông càng hiện lên chói sáng.

2. Khí phách – cột trụ của một bậc đại trượng phu

Nếu tài hoa là ánh sáng, thì khí phách chính là nền đá để ánh sáng ấy đứng vững.

Huấn Cao – kẻ đứng đầu cuộc nổi dậy chống triều đình – bước vào ngục không phải như phạm nhân, mà như một người quân tử đã nhìn thấu lẽ đời.
Ông “dỗ gông”, “thản nhiên rũ rệp”, coi nhà tù như chốn không người.

Câu nói ông dành cho quản ngục nghe như sấm rền:

“Ta chỉ muốn một điều. Là nhà ngươi đừng bước chân vào đây.”

Ngang tàng. Ngạo nghễ. Nhưng không phải vô lễ.
Đó chính là tư thế của kẻ không chịu quỳ trước cái ác.

Ngay cả khi nhận tin sắp bị giải về kinh xử chém, Huấn Cao chỉ “mỉm cười”, nhẹ như thể cái chết chỉ là một cột mốc trong chuyến hành trình dài của một tâm hồn đã tự do từ lâu.

Huấn Cao biết rõ:
Thân xác ông bị giam.
Nhưng chặn sao được khí phách ngang tàng đang phấp phới trong ông?

3. Thiên lương – viên ngọc ẩn dưới áo tù

Giữa ranh giới sống – chết, giữa căn ngục tối tăm và bầy lính tàn độc, Huấn Cao vẫn giữ một tấm lòng sáng trong:

– Không viết chữ vì vàng ngọc
– Không viết chữ vì quyền thế
– Chỉ viết cho người biệt nhỡn liên tài, người biết trân trọng cái đẹp

Và khi hiểu được tấm lòng của quản ngục – một kẻ sống giữa bùn lầy nhưng vẫn biết nâng niu ánh sáng – Huấn Cao xúc động mà thốt lên:

“Thiếu chút nữa, ta đã phụ một tấm lòng trong thiên hạ.”

Đó không chỉ là sự cảm động.
Đó là niềm tin của Huấn Cao vào điều thiện, là sợi dây nối hai tâm hồn tri âm giữa cảnh đời nghiệt ngã.

Thiên lương của ông kết tinh trong lời khuyên cuối cùng – lời khuyên của bậc thầy dành cho người muốn giữ mình trong sạch:

“Thầy hãy thoát khỏi cái nghề này đi đã… Ở đây khó giữ thiên lương cho lành vững lắm.”

Một lời nói mà sau đó, cả đời quản ngục không quên.

4. Cảnh cho chữ – cuộc chiến thầm lặng giữa ánh sáng và bóng tối

Cảnh cho chữ là đỉnh cao nghệ thuật và tư tưởng của truyện.

Một cảnh “xưa nay chưa từng có”:

– Kẻ tử tù cổ đeo gông, chân vướng xiềng
– Đang dậm từng nét chữ trên tấm lụa trắng
– Giữa căn buồng tối tăm, ngột ngạt mùi ẩm mốc
– Còn viên quản ngục và thơ lại… khúm núm hầu bút, giữ đuốc

Nguyễn Tuân đã đảo ngược mọi thứ:

Ngục tù → thành nơi khai sinh cái đẹp
Tử tù → thành người nắm quyền ban phát ánh sáng
Kẻ giam giữ → thành người học trò cúi đầu trước cái đẹp
Nét chữ → trở thành biểu tượng chiến thắng của nhân tính

Đó là lúc ta hiểu:

Cái đẹp có thể nảy mầm ngay trong bóng tối.
Cái thiện có thể mọc lên dù bị vây bởi cái ác.
Và con người – khi chạm tới nghệ thuật – trở nên trong trẻo hơn, hiền lành hơn.

Cảnh cho chữ không chỉ tạc tượng Huấn Cao.
Nó còn tạc tượng một thời vang bóng, thời mà chữ nghĩa – khí phách – thiên lương hòa làm một.

5. Kết

Huấn Cao hiện lên như bức chân dung của lý tưởng thẩm mỹ Nguyễn Tuân:
tài hoa – khí phách – thiên lương.

Ông là ánh sáng cuối cùng còn vương lại từ một thế hệ trượng phu đã ra đi, là lời nhắc nhở rằng:

Con người chỉ thực sự đẹp khi vừa có tài, vừa có dũng, lại vừa có lòng trong sạch.

Huấn Cao không chỉ là nhân vật của văn học.
Ông là lời nhắc rằng trong bóng tối cuộc đời, ai cũng cần giữ cho mình một ngọn đuốc – dù nhỏ cũng phải sáng.