Tiếng Nghệ: Đặc sản An Nam

Tiếng Nghệ xuất phát từ đất Nghệ.Trải qua biết bao thăng trầm của lịch sử với nhiều tên gọi khác nhau,từ Hoài Hoan, Cửu Đức của nước Văn Lang rồi Hoan châu, Nghệ An châu (1030), Nghệ An thừa tuyên ,rồi xứ Nghệ (1490). Xứ Nghệ có từ đây.Ngày nay dù đơn vị hành chính đã đổi thay, nhưng nói tới xứ Nghệ là mọi người nghĩ tới Nghệ An - Hà Tĩnh.

Xứ Nghệ gắn liền với người Nghệ và văn hoá Nghệ. Tiếng Nghệ của người Nghệ đã góp phần làm cho chất Nghệ đậm đà sâu lắng, ấn tượng hơn trong văn hoá Việt. Chúng ta đã biết ngôn ngữ là sản phẩm của con người trong quá trình tư duy và hoạt động. Ngôn ngữ phụ thuộc vào tộc người,thổ nhưỡng ,khí hậu... Người Nghệ sinh ra và lớn lên trên đất Nghệ, mảnh đất "như tranh" mà mưa nhiều nắng lắm,gió Lào và bão lũ. Con người chân chất và tiếng nói cũng rất đặc trưng. Có thể nói tiếng Nghệ là tiếng nói của người Nghệ bản xứ. Người Nghệ đi xa sống những vùng đất khác,đời đầu tiên còn mang theo tiếng Nghệ. Người xứ khác đến xứ Nghệ sinh sống, lâu đời họ cũng bị Nghệ hoá và trở thành dân Nghệ.

Trên địa bàn Nghệ An ,Hà Tĩnh ngay nay, đã phát hiện nhiều di chỉ khảo cổ, chứng tỏ con người đã có mặt nơi đây từ rât sớm,Thẩm Òm (Quỳ Châu) Đồng Trương (Anh Sơn),làng Vạc (Nghĩa Đàn),Thẩm Hai (con Cuông), Hang Chùa (Kỳ Sơn), Quỳnh Văn, Quỳnh Hậu (Quỳnh Lưu), Bãi Cọi (Nghi Xuân), Rú Trăn (Nam Đàn), Đồng Mõm (Diễn Châu), Thạch Lạc (Thạch Hà)... hằng chục vạn năm đến hàng nghìn năm trước, tổ tiên người Việt đã sinh sống nhiều nơi trên đất Nghệ. Buổi hồng hoang, họ sống trong hang động, sau lan ra trung du miền núi và tràn xuống đồng bằng, góp phần hình thành nên nhà nước Văn Lang của các vua Hùng.

Hơn 1.000 năm Bắc thuộc cho đến lúc dành quyền tự chủ (179TCN - 905) dưới sự thống trị của phong kiến phương Bắc với nhiều chính sách bóc lột và đồng hoá, nhưng người Việt vẫn giữ được bản sắc văn hoá của mình. Văn hoá Việt có sức đề kháng vô cùng to lớn. Tiếng nói và các phong tục tập quán không bị Hán hoá. Trong tình hình chung ấy , tiếng Việt của người Nghệ sống trên đất Nghệ tiếp tục tồn tại, xu hướng địa phương từng bước hình thành trong quá trình chung sống lao động, dưới tác động của các yếu tố tự nhiên xã hội và được lưu truyền trong chính con người xứ Nghệ.

Tiếng Nghệ ngày nay phải chăng là tiếng của người Việt cổ,ít ra là tiếng của người Việt cổ sống trên đất Nghệ An - Hà Tĩnh từ mấy nghìn năm trước.

Vượt qua thời gian tiếng Nghệ không những tồn tại phát triển mà đã trở thành đặc sản của quê hương. Nó trở thành đặc sản bởi đó là sản phẩm đặc biệt của người xứ Nghệ, khác với mọi nơi.

Chắt chiu từ đất cát và nắng gió miền Trung, tiếng Nghệ ít nhiều có nét tương đồng với phương ngữ miền Trung (Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên). Tuy nhiên nó có hai điểm độc đáo dễ nhận thấy: âm điệu và từ vựng. Âm điệu nặng, vẫn là ngữ pháp tiếng Việt nhưng người Nghệ hay bỏ dấu ngã hoặc dấu hỏi để nói,đọc thành dấu nặng. Ví dụ Hà Tĩnh - Hà Tịnh, có lẽ - có lẹ...

Tiếng Nghệ có hẳn một hệ thống từ vựng (đại từ, động từ ,danh từ, thán từ...) phong phú và rất quý. Nước ta bị giặc Tàu giặc Tây đô hộ lâu dài nhưng chữ Hán và chữ Pháp không thể ghi âm trọn vẹn tiếng Nghệ. Chữ Hán thì tượng hình phải phiên âm Hán - Việt, chữ Pháp thì thiếu dấu, bởi vậy khi chưa có chữ quốc ngữ, tiếng Nghệ không tồn tại trong văn bản viết mà tồn tại trong chính nhân dân, chỉ có chữ quốc ngữ mới biểu đạt hết những từ ngữ và âm săc mà người Nghệ nói. Tuy nhiên nghe nói thì dễ hơn đọc hiểu. Nếu người Nghệ nghe người Nghệ nói với nhau thì hiểu nhanh hơn, nhưng người Nghệ đọc một đoạn văn bản do chính người Nghệ nói ra, nhiều lúc cũng không hiểu ngay được.

Rào su ni,

ngóoc mần chi

túi ra ri

chộ chi mô mà qua

gắt khi mô

rọng su hung

choa nỏ ưng bứt ló cho bay

(Dịch: Sông sâu này,nhìn làm chi,tối thế này, thấy gì đâu mà qua. Gặt khi nào, ruộng sâu không, bọn tao không thích gặt lúa cho bọn mày)

Trong từng vùng của xứ Nghệ có những từ "siêu Nghệ" ví dụ: cái lỗ - ki bôộng, đường dốc - đàng đôộng ... Càng về với nông thôn chất Nghệ càng đậm đặc hơn. Chính người quê đã và đang lưu truyền "ngôn ngữ" Nghệ truyền thống.

Với hai điểm độc đáo đó,đi đâu người Nghệ cũng dễ nhận ra .Mới chào xã giao bằng âm điệu Nghệ thôi, đã có người hỏi lại : Anh là người Nghệ à? - ôi! Không thể là không. Rất tuyệt vời !

"Gió Lào thổi rạc bờ tre

Chỉ nghe giọng nói đã nghe nhọc nhằn

Chắt từ đá sỏi đất cằn

Nên yêu thương mới sâu đằm đó em" (Nguyễn Bùi Vợi)

Ngày nay sức lan toả của tiếng Nghệ rộng rãi hơn. Người Nghệ xa quê mang theo tiếng Nghệ đi khắp mọi miền đất nước. Do yêu cầu của cuộc sống người Nghệ học thêm giọng Bắc giọng Nam. Người Nghệ giọng nặng, hình như phát âm tiếng Trung Quốc chuẩn hơn tiếng Anh, thay đổi âm sắc khó hơn nên nhiều người không muốn đổi giọng Nghệ, nhưng vẫn thay đổi được để phù hợp với hoàn cảnh. Nhiều người nói giọng Hà Nội, giọng miền nam như dân gốc, nhưng họ không quên tiếng Nghệ. Các bạn trẻ nhanh nhạy, xa quê nửa tháng là nói được giọng xứ người,sau một vài năm lại trở về giọng Nghệ. Đó là sự trở về với những gì thân thuộc, xa quê càng thấy yêu quê.

Những người con gái con trai, về làm dâu làm rể xứ Nghệ, nhiều khi phải chuẩn bị tiếng Nghệ để về giao tiếp, nếu không thì sẽ phiền hà:

"Mỗi lần trai xứ Nghệ

Đưa vợ về thăm quê

Từ lúc bước lên xe

Có thêm nghề phiên dịch" 

Người Nghệ sống xa tổ quốc cũng mang theo tiếng Nghệ, đi đến nhiều miền đất trên thế giới, giữa Moscow, Paris, Seoul, Taipei, được nghe một câu hò ví dặm , đã cảm thấy nao nao "răng mà thương mà nhớ" mà " thắm đượm tình quê" đến thế !

Người nước ngoài học tập lao động ở Nghệ An, Hà Tĩnh (công nhân,sinh viên...) hoặc tiếp xúc với người Nghệ ở các địa phương khác cũng học tiếng Nghệ, nói tiếng Nghệ . Được biết nhiều bạn sinh viên Lào ở đại học Sư phạm Huế mấy năm trước chơi với sinh viên người Nghệ cũng nói tiếng Nghệ như người Nghệ gốc. Thật là vui!

Tiếng Nghệ - tiếng nói quê hương, là phương tiện giao tiếp của người xứ Nghệ, là món quà của người xứ Nghệ xa quê, trao cho nhau những ngày hội ngộ đồng hương, chỉ nghe giọng nói thôi, xa xôi cũng xích lại gần,bao cách trở hoá thành thân thiết.

Tiếng Nghệ là dấu hiệu đầu tiên để phát hiện con người xứ Nghệ ,là biểu hiện đầu tiên của văn hoá Nghệ trong mỗi con người (Nghệ Tĩnh).

Tiếng Nghệ đã đi vào thơ ca như một nỗi niềm thương nhớ, làm cho thơ ca sống động hơn, vĩnh cửu hơn với thời gian, như thơ của Trần Hữu Thung, Nguyễn Bùi Vợi...

Tiếng Nghệ đã đi vào nhạc và có mối quan hệ mật thiết với dân ca. Hát là sự ngân nga của nói. Dân ca Nghệ Tĩnh đã làm cho tiếng Nghệ như thêm hương thêm sắc. Rất vui mừng khi dân ca Nghệ Tĩnh đang trên hành trình trở thành di sản văn hoá truyền khẩu của nhân loại.

Xứ Nghệ có nhiều đặc sẳn, nhưng tiếng Nghệ là đặc sản tinh thần vô cùng yêu quý mà quê hương đã ban tặng cho mỗi chúng ta. Dù làm gì nơi đâu, người Nghệ vẫn luôn mang theo trong mình, hành trang tinh thần vô giá ấy .

"Cho con làm chút hương gió đồng quê

Để mang theo,trong hành trang của những người xa xứ

Như trái ổi, trái me nhỏ bé

Giữa quê hương yêu mến đến ngàn lần" (An Nam)

Những lúc xa quê , tiếng Nghệ lại vỗ về , sưởi ấm lòng ta... như vòng tay của mẹ, và chở ta về nơi chôn rau cắt rốn bằng con thuyền tâm tưởng, dạt dào truyền thống văn hoá Hồng - Lam.

>>>Xem thêm: Tiếng Nghệ trong truyện Kiều của Nguyễn Du