Từ điển ca dao tục ngữ Nghệ Tĩnh (vần T, U)

Ca dao, tục ngữ tiếng Nghệ An - Hà Tĩnh vần T

 8. Tắm mát giếng Đoài, hỏi ngài Trường Lưu

Giếng Đoài ở xã Thanh Nga, Trường Lưu, nay là xã Trường Lộc, huyện Can Lộc, một vùng đất văn vật của Hà Tĩnh. Gái Trường Lưu nổi tiếng xinh đẹp giỏi giang, thông minh, tình tứ. Đại thi hào dân tộc Nguyễn Du thời trẻ đã nhiều lần giao lưu hát xướng với các cô gái Trường Lưu và để lại hai tác phẩm khá nổi tiếng là bài vè "Thác lời trai phường nón" (Giả nhập vai người con trai phường nón Tiên Điền gửi người yêu là cô gái phường vải Trường Lưu) và bài văn tế nhan đề "Sinh tế Trường Lưu nhị nữ văn".

Xem thêm: Thơ nếu em về mần du xứ Nghệ

 9. Te te lái lái không bằng cái dái học trò

Người có học hơn hẳn người lao động, trực tiếp làm ra sản vật, dù người lao động có cố gắng bao nhiêu (vừa te, vừa lái). Thành ngữ đề cao sự học, người học.

9. Tha như mèo tha dưa

Di chuyển vật khác một cách vất vả, khó khăn. Em thì to chị thì yếu nên chỉ tha như mèo tha dưa.

 10. Thà ăn nhắt đừng để tắt bựa

Phải biết tiết kiệm, dành dụm trong chi tiêu để tránh rơi vào túng quẫn. Còn hơn tháng nữa mới có lúa mới, phải dè xẻn để mà cầm cự tới khi nớ, thà ăn nhắt đừng để tắt bựa .

 11. Thà rằng ăn cơm lận nu. Còn hơn đi ở rèo tru lận bò

Trâu và bò khó chăn dắt chung. Chăn trâu lẫn bò vất vả bội phần. Đây cũng là thái độ phản ứng dứt khoát của người dân trước sự bóc lột sức lao động quá thậm tệ của địa chủ.

 12. Thà vô sự mà ăn cơm hẩm. Còn hơn bổ bệnh mà uống sâm nhung

Ăn uống đạm bạc mà bình yên, vô sự, giữ được sức khỏe thì tốt hơn để lâm bệnh mà tẩm bổ sâm nhung, cao lương mỹ vị.

 13. Thả con sằn sặt bắt con ca rô

Bỏ ra con cá nhỏ làm mổi để câu được con cá lớn hơn. Hàm chỉ thủ đoạn bỏ ra ít để kiếm lợi nhiều. Nhà nớ giỏi câu khách lắm. Họ biết thả con sằn sặt bắt con cá rô.

 14. Thả ga mà đòi 

Để tuột khỏi tầm kiểm soát của mình do vô ý. Ai lại thả ga mà đòi mới nhọc chớ.

 15. Thả rạ hết tiền

Nghề kiếm củi kiếm sống qua ngày rất nghèo túng, khó khăn nghỉ làm là hết tiền, không có dư để dành dụm. Chúng em vất vả lắm mới kiếm đủ ăn, cái nghề ni thả rạ là hết liền anh ạ.
 

 16. Tham của rừng rưng nác mắt

Của rừng tức của thiên nhiên thì nhiều vô tận ai cũng muốn mang về nhiều nhưng đường đi vất vả gian khó chỉ mang vừa đủ nếu không sẽ không vượt qua nổi phải bỏ lại dọc đường thì vừa mất công, khó nhọc mà chẳng được gì. Phải biết lường sức, đừng quá cố, quá tham mà hỏng việc. Mần một gánh nhẹ nhẹ thôi kẻo không trụ nổi đường núi mô, tham của rừng rưng rưng nác mắt đó.

 17. Tham thì thâm, lừa thì lầm

Ở đời dừng nên tham lam, gian dối. Tham quá sẽ thất bại đau đớn, lừa lọc người thì sẽ bị người lừa lại mình. Một vừa hai phải để mà sống, tham thì thâm lừa thì lầm đó.

 18. Tháng ba ăn rọt bỏ vỏ. Tháng bảy ăn vỏ bỏ rọt

Đây là cách ăn quả muồng, quả của một loại cây cùng họ với dừa mọc hoang ở các đồi núi, có nơi dùng làm nguyên liệu để dệt thảm chùi chân: Tháng ba quả muồng còn non hạt dẻo ăn được còn vỏ màu xanh vị chát, không ăn được. Tháng bảy, quả chín vỏ có màu đen ăn có vị ngọt, mùi thơm nhưng hạt thì đã già, cứng như đá.

19. Tháng chín nhịn ăn muống

Rau muống chỉ phát triển tốt vào mùa hè sang thu, nhất là đến tháng chín không còn phát triển nữa, rau muống già và không ngon. Đây là thời điểm thôi trồng rau muống ăn mà chỉ gầy giống cho năm tới.

 20. Tháng chín ăn rươi, tháng mười ăn ruốc

(Rươi: một loại giun đất, thân có nhiều tơ nhỏ, sinh theo mùa ở vùng nước lợ; Ruốc: tép biển xuất hiện nhiều theo mùa, nhân dân thu hoạch làm mắm, sản phẩm mắm tép cũng được gọi là ruốc). Tháng chín, rươi xuất hiện nhiều người ta vớt về làm chả, làm mắm ăn rất ngon. Tháng mười là một trong những thời điểm tép biển vào gần bờ nhiều, tép tháng mười con to, ăn ngon.

 Xem thêm: Cách làm chả rươi nướng lá chuối ở Hưng Nguyên

21. Tháng chín thì nhịn đi buôn. Tháng mười thì sắm lòi buôn lấy tiền

(Lòi: dây bằng giang dung để xâu tiền). Tháng chín là tháng giáp hạt, đói kém, sức mua giảm, tháng mười có lúa mới việc mua bán chắc chắn sẽ tấp nập hơn.

22. Tháng giêng đúc từ, tháng tư đúc vạc

Kinh nghiệm trồng trọt: trồng củ từ thì trồng vào tháng giêng, trồng khoai vạc thì trồng vào tháng tư là thích hợp nhất.

 23. Tháng mười thì xem tua rua. Tháng năm đông chí nửa mùa mới yên

Kinh nghiệm xem thời tiết, xem lịch để dự đoán kết quả thu hoạch mùa vụ. Căn cứ vào việc xem sao, xem lịch để biết thời tiết có thuận lợi không.

24. Tháng năm mà cấy mạ non. Thà rằng không cấy ẵm con ở nhà. Tháng mười mà cấy mạ già. Thà rằng không cấy ở nhà ẵm con

Kinh nghiệm cấy lúa theo dân gian: tháng năm (vụ chiêm) cấy vào khoảng tháng chạp, tháng giêng trời rét, cấy mạ non sẽ kém Phát triển. Ngược 1ại vụ mùa cấy vào tháng sáu, tháng bảy trời ấm nắng, cấy mạ già không tốt.
 

 25. Tháng tám đâm chèo vô bụi

Tháng tám là mùa mưa bão, không còn đi biển đánh cá nữa, gác chèo nghỉ ngơi.

 26. Tháng tám mưa dư, tháng tư mưa bỏ

Kinh nghiệm xem thời tiết: Nếu tháng tám mưa nhiều thì tháng tư năm sau sẽ ít mưa.

 27. Thanh cậy thế, Nghệ cậy thán

Thanh Hoá được nhờ vào ân huệ của vua, đất Nghệ Tĩnh được thần phù hộ . Thanh Hoá là nơi sinh ra nhiều vị vua chúa. Thời Lê Sơ tồn tại 99 năm (1428-1527), mở đầu 1à Lê Thái Tổ (Lê Lợi) và có 11 vị vua. Thời Lê Trung Hưng (1533-1788), tồn tại 255 năm, trải 17 đời vua. Triều Nguyễn trải qua 9 đời chúa, 13 đời vua. Riêng vương  triều Nguyễn trải 143 năm (1802- 1945), mở đầu là Nguyễn Thế Tổ, tức Gia Long (Phước ánh). Nghệ Tĩnh là vùng đất biên trấn của Đại Việt, được triều đình các đời coi trọng và cử các vị quan quan giỏi nhất đến cai quản vùng đất này như Lý Nhật Quang, Chiêu Trưng... Nghệ Tĩnh cũng sinh ra nhiều vị nhân tài cho đất nước như Hoàng Tá Thốn, Tống Tất Thắng. Những vị quan này khi sống được nhân dân tin yêu mến phục khi mất được nhân dân thờ phụng mãi mãi. Nghệ Tĩnh có 4 ngôi đền nổi tiếng linh thiêng nhất cả nước: "Đền Cờn đền Quả, Bạch Mã, Chiêu Trưng. Mỗi khi có giặc quấy phá biên giới hoặc xâm lấn đất đai, các vị vua và tướng lĩnh cầm quân đi đánh giặc đều đến cầu xin các thần phù hộ và đều đánh thắng giặc.

 28. Thằng bụng trự không bằng thằng bụng cít

Hàm ý chê bai người có học vấn mà ứng xử không khôn khéo, thiếu văn hoá trong giao tiếp với quần chúng. Học hành nhiều, bằng ni bằng khác mà ứng xử không bằng đứa vô học đúng là thằng bụng trự không bằng thằng bụng cít.

 29. Thằng cha bòn thằng con bỏ

Cha mẹ lo tích cóp của cải nhưng gặp phải con cái hư hỏng nên phá phách hết. Lạo nớ có đứa con phá gia chi tử, bao nhiêu của cải nỏ còn chi đúng là thằng cha bòn thằng con bỏ.

 30. Thằng cha răng, thằng con rứa

Cha mẹ là tấm gương ảnh hưởng sâu sắc đến nhân cách con cái. Con cái học cha mẹ cả những tính xấu (câu trên hàm ý chê). Hắn cũng trơ tráo như cha hắn Đúng là thằng cha răng thằng con rứa.
 

 31. Thắt cổ chó

32. Thậm lẩm mà có tấm đầu đày

(Đầu đày: phần cuối cùng của thanh gỗ bị cưa bỏ đi, thường xù xì, góc cạnh) Người bề ngoài có vẻ hiền lành ít nói nhưng lại làm những việc làm khiến người khác phải kinh ngạc. Không ai ngờ anh trông hiền lành rứa mà có con em (bồ), đúng là thậm lẩm mà có tấm đầu đày.

 33. Thấp không trao, cao mà vói

Phải biết tìm nơi tương xứng với mình mà trao than gửi phận đừng viễn vông, theo đuổi cái mình không đủ sức. Người ta có tình cảm chân thành, quyết tâm theo đuổi thì không chịu lấy lại mơ tưởng đâu đâu, thấp không trao, cao mà vói.

 34. Thấp tay với chẳng đến kèo

Hạn chế về năng lực, trí tuệ hoặc nhan sắc khó có thể đạt được mục đích mong muốn. Thấp tay với chẳng tới kèo Vì anh phận nghèo với chẳng tới nơi.

35. Thấp trà thấp trệt

Rất thấp, gần sát mặt đất. Thấp trời phải đi còm. Thân phận, địa vị thấp kém thì phải luồn cúi, chịu sự sai khiến của người khác. Con phải chịu nín nhịn một tý để mà sông, thấp lrời thì phải đi còm thôi.

 36. Thật cấy, thật hột

Không có hình thức màu mè nhưng chất lượng tốt, đáng tin cậy. Mua hàng của bọn em thật cấy thật hột, nỏ phải lo chi.

 37. Thật thà ăn cháo, trếu tráo ăn cơm

Cuộc đời vẫn thường hay có sự bất công: người thật thà, chính đáng thì phải chịu thua thiệt còn kẻ gian dối thì hay được lợi.

 38. Thầy ẻ vầy đống mun

Nhân cách, năng lực thấp kém mà đòi làm thầy thiên hạ.

39. Thịt lợn thì nấu hành hoa, thịt tru nấu tỏi, thịt ga nấu gừng

Kinh nghiệm ẩm thực trong dân gian. Thiếu cha con khát cá, thiếu mẹ rách áo quần Vai trò vị trí của người cha, người mẹ trong gia đình khác nhau được biểu hiện rõ nhất khi thiếu vắng. Cha làm trụ cột, nguồn thu nhập chính của gia đình, mẹ chăm sóc con cái, đường kim mũi chỉ. Vì thế, thiết cha con khát cá, thiếu mẹ rách áo quần.
 

 40. Thiếu tháng giêng mất khoai. Thiếu tháng hai mất độ. Thiếu tháng tư mất tằm. Thiếu tháng năm mất ló

 48. Thủng thỉnh Văn Lâm, lầm rầm Yên Mỹ

Tính cách nổi trội của người Văn Lâm, Yên Mỹ.

 49. Thuốc ngon nửa điếu

Của ngon thì chỉ dùng vừa phải, dùng nhiều quá mất ngon. Cậu quá si mê rồi, vừa phải thôi, thuốc ngon nửa điếu mà .

 50. Thuần Trung, Bụt Đà, Bạch Hà, Long Thái, Thượng Thọ. Vác mọđi rao, vác sào đi đâm. Vác mâm đi chấn, vác mấn đi trùm

Thuần Trung, Bụt Đà, Bạch Hà, Long Thái (thuộc Đô Lương), Thượng Thọ (thuộc xã Thanh Vân, Thanh Chương). Dân các vùng trên thường có những cử chỉ ngổ ngáo, khác người.

 51. Thứ nhất hại gặp bầy bò. Thứ hai hại gặp học trò tan ca

Ra đường mà gặp lúc học sinh tan ca thì phải cẩn thận nếu không sẽ gặp tai nạn vì đây là lúc học sinh được thoải mái tung tăng sau một buổi học căng thẳng. Câu tục ngữ mới này còn ngụ ý phê phán tình trạng không chấp hành luật lệ giao thông của học sinh một số nơi . . . (Ngày nay học sinh được giáo dục luật giao thông nên tình trạng trên đã ít thấy). Mấy đứa học trò đi học về đi nghênh ngang, rành hại bấp phải chúng thì khốn, thứ nhất hại gặp bầy bò, thứ hai hại gặp học trò tan ca.

 52. Thứ nhất vợ dại trong nhà. Thứ hai tru trậm. Thứ ba rạ cùn

Những nỗi khổ cực thường thấy nhất của cuộc sống người nông dân xưa.

53. Thừa nội chí ngoại

Ngày xưa trọng con trai (bên nội), mọi quyền lợi phải chú trọng bên nội trước sau đó mới đến bên ngoại. Bên trong đầy đủ đã rồi mới nghĩ đến giúp đỡ bên ngoài.

54. Thương chồng nấu cháo cu cu

Cu cu: chim gáy, gần giống bồ câu, con đực có vòng như hạt cườm quanh cổ, thường hay gáy cúc cu, thịt rất thơm, ngon và bổ. Bồi bổ cho chồng thì cháo cu cu là đắc sách, đây cũng là cách để làm cho tình cảm vợ chồng thắm thiết, gắn bó.

55. Thương chồng nấu cháo độ đen

Đậu đen ăn mát và bổ. Chăm sóc, bồi bổ cho chồng bằng cháo đậu đen là cách thể hiện tình yêu thương của người vợ khôn ngoan.
 

56. Thương chồng phải khóc mụ gia

Tình cảm con dâu với mẹ chồng vốn ít đằm thắm, chẳng qua vì thương chồng mà phải bày tỏ tình cảm với mẹ chồng mà thôi.

57. Thương không có xương mà cạp

Giả vờ tỏ ra thương yêu, tử tế hoặc thương xót trước cảnh ngộ không may người khác nhưng kỳ thực trong lòng thì ngược lại không muốn tốt cho người. Hàm chỉ những kẻ giả nhân, giả nghĩa. Hắn mà thương mi a, thương không có xương mà cạp thì có.

58. Thương ngài hại mềng

Giúp đỡ người khác như nhưng chính mình phải chịu thua thiệt vì có sự liến đới liên quan. Thấy hắn tù tội tui cũng muốn cứu nhưng chỉ e thương ngài hại mềng.

 59. Thương nhau cơm giấu gấu cho. Ghét nhau một mảnh quạt mo cụng đòi

Hai thái cực yêu ghét có những biểu hiện ứng xử cực đoan ngay trong một con người. Khi thương yêu thì sẵn sang dành hết tất cả và ngược lại.

60. Thượng nguồn lắm cá, hạ bạn rẻ cau

(Thượng nguồn: chỉ miền núi, hạ bạn: chỉ miền biển). Cảnh trớ trêu, ngược đời: miền thượng đáng ra khan hiếm cá biển thì lại có nhiều, miền biển vốn không trồng cau thì lại nhiều và rẻ do chỗ cung vượt quá cầu (người đi buôn quá  nhiều). Nỏ ai ngờ được thượng nguồn lắm cá hạ bạn rẻ cau.

61. Thượng cầu Rầm, hạ Bến Thủy

Không gian, địa thế thành phố Vinh, Nghệ An.

Xem thêm: Những cây cầu ở Nghệ Tĩnh

 62. Tiếc mô hết của trời

 68. Tiếng lành đồn xa, tiếng dự đồn xa. Cái nghề thợ mộc nhất là Thái Yên

74. Tốn nác rác nhà

Phải tiếp đón, chăm sóc, nuôi nấng những kẻ không biết điều thì chỉ có mất công vô ích. Lần sau bọn nớ đến thì đừng có tiếp nữa, chỉ tổ tôn nác rác nhà.

 75. Tốt đẹp thì phô ra, xấu xa thì đậy lại

Tốt thì khoe, xấu thì che.

 76. Tốt mốc ngon tương

Tương là một đặc sản của vùng Nghệ An và đây là kinh nghiệm khi làm tương phải chuẩn bị mốc cho tốt thì tương mới ngon.

 Xem thêm: Tương Nam Đàn được làm như thế nào?

77. Tra hột đúc mau moọc

Hạt già thì gieo xuống sẽ chóng mọc. Người phụ nữ cứng tuổi thì sẽ mắn con. Đây là thái độ phản ứng của những người phụ nữ bị coi là quá lứa, lỡ thì; cũng là cách chống chế của những người lấy phải vợ nhiều tuổi hơn mình, bị thiên hạ chê cười. Tra có cấy hay của tra, tra hột đúc mau mọc.

 78. Tra ngài mà không tra dại

Chỉ những người lớn tuổi nhưng không chín chắn, còn để vướng vào những chuyện không hay mà mình đã từng chứng kiến, mắc phải trong đời. Trêu bọn  con nít mần chi cho hắn chưởi (chửi) lại mình. Thật là tra ngài mà không tra dại.

 79. Tra rồi còn đeo hoa trập trội

(Hoa trập trội: hoa dẻ, hoa của tuổi học trò). Tuổi cao nhưng vẫn còn quá lãng mạn, thích chơi bời như còn trẻ Già rồi vẫn muốn cưới vợ trẻ. Ông phải mần gương cho con cháu chớ, tra đời rồi mà vẫn chưa trót, vẫn thích đeo hoa trập trội.

Xem thêm: Thơ tiếng Nghệ về hoa trập trội

 80. Tra trôốc môốc trọ

Đã già, nhiều tuổi, từng trải lắm rồi nhưng vẫn làm gì đó dại dột. Tra trôốc môốc trọ rồi mà còn để con nít nó lừa.

 81. Trai Cát Ngạn, gái Đô Lương

(Cát Ngạn nay là xã Cát Văn, huyện Thanh Chương; Đô Lương là một huyện trong tỉnh Nghệ An) . Trai Cát Ngạn, gái Đô Lương nổi tiếng buôn bán táo tợn, đanh đá.
 

82. Trai Đông Thái gái Yên Hồ

 90. Trăm rác lấy nác mần sạch

Đề cao vai trò của nước trong vấn đề vệ sinh: mọi thứ dơ bẩn đều có thể dùng nước để làm sạch.

 
91. Trậm mình sắt cổ

Những cách tự tử vì uất ức, phẫn chí.

 92. Trậm như trăn

Vận động một cách chậm chạp, nặng nề. Con ni hắn mần cấy chi cũng trậm như trăn .

93. Trật triều xiêu bóng

Làm việc vất vả, kéo dài quá trưa sang chiều mà vẫn chưa nghỉ. Mần chi mà mần trật triều xiêu bóng rồi mà vẫn chưa cơm nước chi cả rứa.

 94. Trâu bò đưa mồm đi trước thì được ăn. Ngài đưa mồm đi trước thì trật ăn

Nói trước bước không qua.

 95. Trâu bò ở với nhau chia nhau phần cỏ. Ngài ở với nhau như chó với mèo

Loài vật còn biết nhường nhịn nhau mà sống huống nữa con người. Phải tìm cách giải quyết những mâu thuẫn trong cuộc sống để sống Hòa thuận, đoàn kết, yêu thương nhau.

96. Trâu đen ăn cỏ, trâu đỏ ăn ga 

(Trâu đen: trâu, trâu đỏ: máy cày). Đây là tục ngữ mới xuất hiện thời làm ăn tập thể, phản ánh hiện tượng tiêu cực trong đời sống sản xuất: những người lái máy cày thường vòi  vĩnh buộc phải tiếp đãi mỗi khi đưa máy xuống cày cho tập thể cá nhân nào đó.

97. Trâu một tai, ngài một mắt

Theo quan niệm xưa người, vật có những khiếm khuyết trên thân thể như thế thường có tính ác. (Quan niệm này chưa hẳn đúng) .

98. Tre non đuôi én

Tre rất đẹp nhưng quá non, chưa sử dụng được . Hàm chỉ người chưa đến tuổi trưởng thành.
 

99. Trên không tranh dưới không véc

 108. Trời mưa nắng lò nác bò vô cựa

Kinh nghiệm xem thời tiết: trời đang mưa mà có chút ánh nắng thường là dấu hiệu mưa to, mưa lâu.

 109. Tru ác thì nghé dạc sừng

Cha mẹ làm điều ác thì con cái phải chịu quả báo.

 110. Tru đẻ mùa cấy, gấy đẻ mùa gắt

Mất nguồn lao động chính đúng vào những thời điểm cần tập trung sức lao động, khó khăn chồng chất. Lúa chín rồi mà gắt không kịp, thật nỏ có chi khổ bằng tru (trâu) đẻ mùa cấy, gấy đẻ mùa gắt.

 111. Tru quá sá, mạ quá thì

Những thứ đã quá thời hạn thì không còn giá trị ban đầu nữa.

112.  Tru rôộng ràn ngài nhàn thân

Đó là những điều kiện cho sự phát triển. Trâu rộng chuồng thì mau lớn, nhanh nhẹn.  Người thong thả thì phong lưu, xinh đẹp. Con nớ dạo ni đẹp thật, đúng là tru rôộng ràn ngài nhàn thân.

 113. Trụ như bò trụ mưa

(Bò vốn không ưa nước) . Chịu đựng gian khổ, chống đỡ vất vả để đứng vững qua cơn khó khăn, nguy hiểm. Một chắc mình chèo chống, nhọc vô kể, trụ như bò trụ mưa.

 114. Trụ như chó trụ nây

Quá vất vả để chống đỡ. (Nai vốn to, khoẻ hơn bò, chó phải vất vả để giữ chân nai chờ thợ săn đến). Thắng nớ hắn uống khỏe quá, tau trụ với hắn như chó trụ nây.

 115. Truột mấu đòn triêng

(Đòn triêng: đòn gánh có mấu để giữ cho quang khỏi tụt khi gánh nặng) thất bại, hỏng việc, đổ vỡ. Mình đang trông mong vô chuyến hàng ni, ai ngờ hắn mần truột mấu đòn triêng rồi.

 

Từ điển ca dao tục ngữ tiếng Nghệ vần U